Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Tanısı Nasıl Konulur? Eşlik Tanılar Nelerdir?

Öncelikle klinisyen çocukta hareketliliğe neden olabilecek diğer durumları araştırır. Bu araştırma sırasında çocuğun okul ve tıbbi kayıtları incelenir. Çocuğun ev ve okul ortamındaki duygusal ve davranışsal özellikleri, aile ve öğretmenin çocuğa yönelik yaklaşımları gözden geçirilir, heriki ortam da stres ve çatışmalar açısından değerlendirilir. Öğrenme ve dikkati etkileyebilecek görme, işitme bozuklukları, nörolojik bozukluklar, duygusal sorunlar, beslenme bozuklukları, alerjik sorunlar atlanmamalı, detaylı olarak çocuğun gelişimsel öyküsü alınmalıdır.

Klinik muayene sırasında yapılan gözlem, okul ve aileye verilen DEHB’nu sorgulayan ölçeklerle destekleniyor mu ve saptanan belirtiler tanı-sınıflandırma sistemindeki kriterleri karşılıyor mu diye araştırılır.

Öğretmen ve ebeveynlerin yanı sıra yaşlarına göre çocuklara da psikometrik testler uygulanarak değerlendirme tamamlanır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu her zeka düzeyinde görülebilen bir bozukluk olup zeka testi ile çocuğun bilişsel kapasitesi ve dikkat düzeyi hakkında bilgi sahibi olunurken öğrenme güçlüğü olup olmadığı yolunda da daha detaylı bilgi sağlanır.

Eşlik Eden Tanılar:

Öğrenme Güçlüğü

DEHB olan çocukların yaklaşık %20-30’u özgül öğrenme güçlüğü (ÖÖG) tanısı alırlar. ÖÖG zekası normal ya da normalin üstünde olan bireylerin, standart testlerde, yaş, zeka düzeyi ve aldığı eğitim gözönünde bulundurulduğunda, okuma, matematik ve yazılı anlatımının beklenenin önemli ölçüde altında olmasıyla tanısı konulan bir bozukluktur. Okuma Bozukluğu, Yazılı Anlatım Bozukluğu, Matematik Bozukluğu ve Başka Türlü Adlandırılamayan Öğrenme Bozukluğu alt gruplarını içerir. Okul öncesi dönemde bu bozukluklar bazı ses ya da kelimeleri ayırt etmede zorlanma ve/veya kendini sözel olarak ifade etmede güçlük ile gösterebilir. Okul çağı çocuklarında okuma ve yazmada bozukluk, okuduğunu anlatmada zorluk, çabuk unutma ve matematik öğrenmedeki sorunlar şeklinde ortaya çıkabilir. Disleksi olarak da bilinen okumadaki güçlük en sık rastlanan tiptir ve ilkokul çocuklarının %8’ini etkileyebilir.Okuma, yazma ya da aritmetik alanlarındaki güçlüklerinin yanısıra gelişimsel başka sorunları da vardır. Örneğin dikkat süreleri kısadır, sağ-sol, doğu-batı, alt-üst gibi kavramları karıştırırlar, saat, gün ve ayları karıştırırlar, zamanı söylemede güçlük çekerler..

Tourette Bozukluğu

Bir yıldan uzun süredir devam eden birden fazla kas grubunu tutan motor tik ve beraberinde boğaz temizleme, burun çekme gibi ses tiklerinin de görüldüğü kronik bir tik bozukluğu olan Tourette bozukluğu olgularının yaklaşık yarısında DEHB görülürken DEHB olan çocuklar arasında da tik bozukluğu olanlar vardır. Her iki bozukluk içinde tedavide ilaç desteği gerekir. DEHB için kullnılan uyarıcı ilaçların tik bozukluğu olan çocuklarda tiklerin şiddetini artırabileceği akılda tutulmalıdır. Böylesi bir durumda ilaç değişikliği yapılabilir, örneğin hem tikler hem de hiperaktivite üzerinde etkili olabilen Klonidin uygulamasına geçilebilir veya tikler antipsikotiklerle, DEHB trisiklik antidepresanlarla kontrol edilebilir.

Karşı gelme bozukluğu

DEHB olan özellikle erkek çocukların %30-50’si Karşı gelme bozukluğu (KGB) tanısı da almaktadır. Bu çocuklar sıklıkla hiddetlenen, büyükleri ile tartışmaya giren, çoğu zaman isteyerek başkalarını kızdıran, kendi yaramazlıkları için başkalarını suçlayan, alıngan ve gücenik yapıda olan, çabuk darılan ve kolay kızdırılan çocuklardır. Çoğu zaman kincidirler ve intikam almak isterler.

Hangi olaylar ya da hangi davranışların çocukta olumsuz duygu, düşünce ve davranışlara neden olduğu izlenmelidir. Sadece olumsuz davranışlara odaklanılıp olumlu davranışların desteklenmemesi sıkça yapılan bir yanlıştır. Çocuğun gösterdiği uygun, olumlu davranışlar pekiştirilmeli ve ödüllendirilmelidir. Uzun uzadıya yapılacak tartışmalar ya da fiziksel şiddetin sorunları körükleyeceği unutulmamalı, davranışlarda görülen yanlışlar ya da olumsuzluklar yerinde ve zamanında tespit edilerek açık ve net bir şekilde uyarılmalıdır. Yanlış davranışın doğrusu bulunmalı hatta bu aşamada “ bu şekilde davranmak yerine bu sorunu başka şekilde çözemez misin? Gibi bir yaklaşımla çocuğun problem çözme becerilerinin artırılması, ya da, “şu şekilde davranmak daha uygun olabilir ne dersin” denilerek hem yol gösterici hem işbirlikci bir tutum sergilenebilir. İstenmeyen kendisi değil bazı davranışlarıdır. Bu nedenle “bu davranışın yanlış” şeklinde sorun olan davranışa odaklanmak gerekir. “Asla”, hiçbirzaman”, “hep”, gibi iletişimi zorlaştıran ve genel değerlendirmelere yol açan sözcüklerden kaçınılmalıdır. Fiziksel şiddetin yanı sıra “Annen olmam, beni mahvettin, seni bırakıp giderim” gibi duygusal cezalardan kaçınılmalıdır. Küsmek, gücenmek yerine ilişkiye molalar vermek (örneğin tıkanma yaşanan noktada “ 5 dakika sen odanda ben mutfakta duralım sonra bunu tekrar konuşabiliriz” denilebilir ) her iki taraf için de rahatlamayı sağlayabilir, çatışmaları azaltabilir.

Kaygı ve Depresyon

DEHB olan çocukların bir kısmında kaygı bozukluğu ya da depresyon eşlik edebilir. Eğer eşlik eden depresyon ya da kaygı bozukluğu erken tanınır ve tedavi edilirse çocuğun klinik belirtilerinde belirgin değişiklikler gözlenir. Bilindiği gibi kaygı ya da çökkünlük çocuklarda sıklıkla davranışsal belirtilerle kendini gösterebilir. Bu çocuklar daha hırçın, huzursuz, öfkeli, hareketli ve dikkatsiz olabilirler. Kaygı bozukluğu ve depresyon hem ayırıcı tanıda hem de eşlik eden bozukluklar açısından ele alınması gereken bozukluklardır. Kaygı bozukluğu olan DEHB vakalarında başaramama korkusu, uyku bozukluğu, güvensizlik, takıntılı düşünce ve davranışlar gözlenebilir. Bu çocuklar dikkat eksikliği ve hareketlilik nedeniyle tamamlanamamış ödevler için yoğun kaygı yaşar, küçük düşmek ya da ceza almaktan korkarlar. Okul reddi ve bedensel yakınmalar kaygı bozukluğunun eşlik ettiği olgularda sık görülür. Yüksek kaygı düzeyi DEHB belirtilerini de alevlendirir, impulsif davranışlar daha belirgin olabilir. Bu çocukların gerçek dışı korkuları, sevilmedikleri düşünceleri ön planda olabilir.

Bipolar Bozukluk

DEHB olan çocuklarda bipolar bozukluğun eşlik etmesi ile ilgili istatistiksel veriler eksiktir. Bunun yanı sıra DEHB ve Bipolar bozukluğun çocukluk döneminde birbirinden ayırtedilmesi de güç olmaktadır. Temel bilgi olarak bipolar bozukluk duygulanımda kabarma ve çökme şeklinde döngüsel bir klinik seyir gösterir ve bu döngüsel bozulmalar arasında tamamen sağlıklı geçen dönemler bulunur. Ancak çocuklarda bu döngüsellik erişkindeki kadar net olmayıp daha karmaşık ve kronik bir düzensizlik şeklinde olabilir. Enerji fazlalığı ve uykusuzluk gibi bazı belirtiler hem DEHB hem Bipolar bozuklukta gözlenebilir.

DEHB ve Zeka

DEHB ile zeka düzeyi arasında bir ilişki yoktur. Bu bozukluk her zeka seviyesinde tanı konulabilen bir bozukluktur. Bu nedenle hareketli çocukların zeki çocuklar oldukları ve tedaviye gereksinim duymayacakları şeklindeki bir inanış yanlıştır. DEHB tanısı alan bir çocuk çok zeki, normal ya da zihinsel gelişimi geride olan bir çocuk olabilir.

DEHB ve Benlik Saygısı

DEHB olan çocuklarda düşük benlik saygısı oldukça yaygındır. Benlik saygısındaki düşüklük DEHB olan çocuklarda uzun süre devam eden problemlerin başında gelmektedir. Benlik saygısı çocuğun çevresiyle etkileşimine ve deneyimlere bağlı olarak gelişir. Önce anne baba ve diğer aile bireyleri gibi çocuğun hemen yakınında bulunan kişilerin, daha sonra arkadaş ve öğretmenlerin davranış ve tutumlarıyla şekillenir. Benlik saygısının olumlu gelişmesi için çocuğun olumlu davranışları nedeniyle ödüllendirilmesi, kabul görmesi ve takdir edilmesi gerekir. Oysa DEHB olan çocuklar, yıkıcı davranışları ve sosyal ilişkilerindeki zorluklar nedeniyle sıklıkla evde, okulda ve diğer ortamlarda eleştiri ve cezaya fazlaca maruz kalırlar. Özellikle başarı ve başarma duygularının tadılması gereken ilköğretim yıllarında başarısızlık ile tanışırlar. Gerek akademik gerekse ilişkisel bağlamda yaşanan başarısızlıklar sonunda “ben aptalım, hiçbir işe yaramam” gibi ifadelerle kendilerine olan güvensizlik ve mutsuzluğu ifade edebilirler.

Okunma Sayısı : 4104